17 października obchodzimy Międzynarodowy Dzień Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. W przededniu święta podczas uroczystej Gali, która odbyła się w Sali Koncertowej Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego w Warszawie wręczonych zostało 31 nowych decyzji o wpisie na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz 3 decyzje o wpisie do Krajowego rejestru dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Uroczystość była okazją do uhonorowania depozytariuszy tradycji, którzy swoją działalnością budują mosty międzypokoleniowe, umacniają wspólnoty lokalne i nadają żywemu dziedzictwu współczesny wymiar.
Wśród uhonorowanych znalazł się Włodzimierz Ciszek z Ostojowa - Mistrz zabawkarstwa drewnianego ośrodka Łączna–Ostojów, który od lat przekazuje tajniki tej niezwykłej sztuki, tworząc małe dzieła pełne duszy. Ponadto decyzję o wpisie przyznano Lucynie Kozłowskiej – Artystce pielęgnującej tradycję wycinankarstwa świętokrzyskiego, dzięki której papier staje się opowieścią o naszym regionie, jego przyrodzie i symbolach oraz Stowarzyszeniu Świętokrzyskie Tkaczki – za projekt „Tradycje tkackie Bodzentyna i okolic”.
W uroczystości udział wzięła ministra kultury i dziedzictwa narodowego Marta Cienkowska oraz dyrektorka Narodowego Instytutu Dziedzictwa Marlena Happach, które wręczyły decyzje o wpisach na listy i odznaczenia. Przyznano decyzje o wpisie 31 nowych elementów na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz 3 wpisów do Krajowego rejestru dobrych praktyk.
W Polsce rejestr elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego, tworzony według zasad przyjętych w związku z Konwencją UNESCO powstaje od 2014 roku pod nazwą Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Na dzień dzisiejszy obejmuje 116 pozycji.
Krajowa lista jest spisem przejawów żywego dziedzictwa niematerialnego z terenu Polski i ma charakter wyłącznie informacyjny. Listę prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa.
Uroczystość zorganizowana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa we współpracy z Programem 2 Polskiego Radia. Patronat honorowy nad wydarzeniem objął Polski Komitet ds. UNESCO. Patronami medialnymi są: TVP Kultura oraz Radiowe Centrum Kultury Ludowej.
jaki
***
Historia ośrodka zabawkarskiego Ostojów-Łączna sięga drugiej połowy XIX wieku. Obszar ten, ze względu na dostęp do drewna z obszarów zalesionych, stał się centrum produkcji drobnych przedmiotów drewnianych już od końca XVIII wieku. Ośrodek zabawkarski prawdopodobnie powstał za sprawą kilku rodzin, głównie Sitarzy, Krawczyków i Paździorów, które osiedliły się tam w latach 80. i 90. XIX wieku, przybywając z okolic Wadowic i Żywca. Rodziny te, zwane “Galicjokami”, przyniosły ze sobą umiejętność wytwarzania drewnianych zabawek, co przyczyniło się do rozwoju nowej gałęzi rzemieślniczej.
W okresie międzywojennym zabawki zyskały popularność na targach, a ich produkcja stała się coraz bardziej zróżnicowana, obejmując różne formy, takie jak konie na biegunach, kołyski czy taczki. W czasie II wojny światowej pojawiły się nowe wzory, takie jak ruszające się skrzydłami ptaki i motyle oraz karuzele z obracającymi się figurkami.
Przed wojną zabawki były wytwarzane ręcznie poprzez cięcie pnia drzewa na mniejsze deseczki, które następnie były gładzone i kształtowane według szablonu. Poszczególne elementy łączono gwoździkami, drutem i klejem, a gotowe wyroby malowano. Od lat 60. XX wieku zaczęto wykorzystywać maszyny, takie jak piły, heblarki, banzegi, szlifierki, wiertarki i tokarki, które ułatwiają proces produkcji zabawek. Po wojnie, pomimo migracji ludności do większych miast, tradycja produkcji zabawek nadal przetrwała. Powstanie „Cepelii” umożliwiło wielu rzemieślnikom sprzedaż swoich wyrobów.
Dziś proces tworzenia zabawek polega na odrysowaniu wzoru z szablonu na wysuszonych deseczkach i ich wycięciu za pomocą banzegi. Następnie formy są oczyszczane, nawiercane i ręcznie wykańczane. Większość procesu, w tym łączenie elementów, szlifowanie krawędzi, zdobienie oraz malowanie, odbywa się ręcznie. Zwykle używa się co najmniej dwóch warstw farby, a ozdoby są tworzone według własnego pomysłu, często inspirowane geometrią lub motywami roślinnymi.
W literaturze czasem spotyka się określenie zabawkarstwo ośrodka kieleckiego. Nie jest ono jednak precyzyjne, obejmując całą Kielecczyznę oraz różne typy zabawek (obok drewnianych, także papierowe lub słomiane). W ośrodku wokół Ostojowa i Łącznej można mówić o ciągłości produkcji zabawek drewnianych od drugiej połowy XIX wieku. Ośrodek zabawkarski Ostojów-Łączna wyróżnia się specyficznym stylem i ciągłością produkcji, która przetrwała przez wiele pokoleń. W latach 80. XX wieku produkcję zabawek drewnianych prócz miejscowości Ostojów, Łączna, Czerwona Górka, Krzyżka i Podłazie, notowano jeszcze na terenie wsi Kamionki, Osełków, Jagodne, Gózd i Łagów. Były to jednak miejscowości położone w pewnej odległości i wywodzące się z różnych tradycji. Chociaż obecnie tradycja ta jest utrzymywana tylko przez pojedyncze osoby, jej znaczenie kulturowe i historyczne dla regionu pozostaje niezaprzeczalne.
